4.  SRBI I RUKOPISNO SVETO PISMO

4.1. ĆIRILO I METODIJE

                Prvi prevod Svetoga pisma na staroslovenski jezik datiran je u IX veku i načinili su ga Ćirilo (826 - 869), poznat još i kao Konstantin[36] Filozof i Konstantin Solunski, i Metodije (?815 - 885). Sinovi Lava, bogatog solunskog oficira i  komandanta grada, imali su prilike da se sretnu sa dijalektom staro-slovenskog jezika u tom delu Makedonije, još tokom svoga detinjstva. Osim toga, Metodije je imao diplomatskog iskustva sa Slovenima jer je, kao i otac, bio guverner provincije (Strumičke), a Ćirilo je bio učeni monah i poznavalac Slovena.

                Prvi misionarski put dva brata odigrao se 860. godine kada su otišli u Hazarski kaganat u pokrajinu Kauskas, u južnu Rusiju - Pridnjeprovlje, od Crnog do Kaspijskog mora. NJihov rad tamo nije urodio plodom jer su Hazari, ubrzo posle toga pristupili judaizmu.

                Već 862. godine dva brata dobijaju novi misionarski zadatak za koji se veruje da ga je podržavao konstantinopoljski patrijarh Fotije. Te godine su stigli izaslanici moravskog (današnja Češka) velikog kneza Rastislava kod vizantinskoga cara Mihaila III, od koga su zatražili pomoć u hristijanizaciji naroda. NJihov osnovni motiv bio je, ustvari, smanjivanje uticaja germanskih sveštenika iz Franačke.

                Vizantinski vladari su verovali da su dužni da šire hrišćanstvo i povećavaju broj vernika. Međutim, prihvatanjem hrišćanstva ti narodi su prihvatali i vizantinskog cara kao Hristovog namesnika na zemlji, što je veoma odgovaralo vizantinskom poimanju širenja svoga carstva. Međutim, smatra se da su Moravci već poznavali hrišćanstvo i da su njihovi motivi bili dvojaki. Prvo, želeli su da nauče staro-slovenski jezik[37] i da crkvenu službu održavaju na slovenskom jeziku i, drugo, pokušavali su da se odupru agresivnim Germanima i njihovom shvatanju evangelizacije vatrom i mačem.

                4.1.1. Prevođenje Novoga zaveta

                Ćirilo je prevod Novoga zaveta započeo odmah kako bi u Moravsku otišli sa Biblijom i crkvenim službovnim knjigama na narodnom jeziku. Za jezik prevoda braća su iskoristila govorni slovenski, jezik sa kojim su se upoznali još u detinjstvu. Na taj način je dijalekt makedonskih Slovena postao crkveno-slovenski jezik (ili staro-slovenski), koji se zadržao sve do danas u liturgiji ruske crkve i nekih drugih pravoslavnih crkava.[38] Ovaj događaj je od istorijskog značaja za hrišćansku crkvu. Sloveni (Poljaci, Moravci - Česi i Slovaci, Srbi, Bugari i dr.) su tako stekli posebnu privilegiju koju nijedan narod Zapadne Evrope tada nije uživao, slušali su Sveto pismo i službu Božiju na jeziku koji su mogli da razumeju.

                U to vreme, postojala su dva slovenska pisma, glagoljica i ćirilica, koja je dobila ime u Ćirilovu čast, jer se veruje da ju je on izmislio. Glagoljica je nestala sa srpskih prostora tokom XIV veka, a savremeni istraživači smatraju da je to pismo bilo samo prerađena verzija rukopisnog grčkog pisma sa dodatim slovenskim znacima, odnosno prilagođena verzija slovenskom glasovnom sistemu. Istraživanja pokazuju da je Ćirilo zaista formirao glagoljično pismo, te su na to pismo braća prevela novozavetne i starozavetne knjige za potrebe svoje misijske službe.

                Međutim, ostalo je nejasno, da li je ćirilicu izmislio on, uz pomoć svoga brata, ili je samo (ponovo) izvršio izmene i reviziju na već postojećem pismu južnoslovenskih naroda - glagoljici, uz unošenje novih slovnih znakova, ili je to učinio njihov učenik Kliment Ohridski ili, čak, neki njegov sledbenik.

“Prva ćirilica bila je kombinacija grčkih slova za zajedničke grčko-slovenske glasove i glagoljskih slova ili njihovih uprošćenih zamjena za posebne slovenske glasove.” [39]

                Pojedini istraživači ipak smatraju da su ćirilicu razvili učenici Ćirila i Metodija u IX veku. U prvim sačuvanim knjigama (Miroslavljevo jevanđelje, kraj XII veka) ćirilica se već pojavljuje kao zreo i razvijen sistem koji ima osobine tzv. srpske jezičke redakcije.

“Naporedni život ćirilice i glagoljice najduže će se održati u severnoj i srednjoj Dalmaciji... Krajem XII veka ćirilica ne samo što je konačno ovladala u srpskoj državi, nego se sve do turskoga doba dokumentuje u Bosni, Humu i Dubrovniku kao jedino ili glavno pismo kad god se pišu slovenski jezički tekstovi.” [40]

                Opisi njihovoga rada koje nalazimo u biografijama dva brata ukazuju da je prevod Novoga zaveta bio u formi lekcionara.[41] Rad na prevodu je započet u Konstantinopolju a završen je na misijskom polju odnosno u Moravskoj, Panoniji i kasnije u Bugarskoj.

                4.1.2. Prevođenje Staroga zaveta

                Metodije, koga je po bratovljevoj smrti rimski papa postavio za episkopa Panonije, a kasnije za arhiepiskopa cele Moravske i Panonije, koga su Germani držali zatvorenog duže od godinu dana, imao je udela u prevođenju poslanica i delova Staroga zaveta. Zanimljivo je da je rimski papa Ivan VIII 873. godine pisao srpskom knezu Mutimiru i pozvao ga da se sa svojom državom potčini panonskoj episkopiji, kojom je tada rukovodio Metodije, što je ostalo bez pozitivnog odgovora. Zato se smatra da su glagoljske knjige mogle da budu donete u srpske zemlje odmah posle te godine, kada su došli i misionari, mada u manjem broju.

                Poznato je da su braća prevela skoro čitav Novi zavet, a Metodije je sa učenicima nastavio da prevodi i do 884. godine završio Stari zavet, prvo u obliku parimejnika[42], a kasnije kao pojedinačne sveske. Zna se da nije prevodio apokrifne knjige[43]. Međutim, jezik prevedenih knjiga Staroga zaveta ukazuje na to da je više učenika učestvovalo u radu i da nije izvršeno ujednačavanje stilova i rečnika. Braća su uradila ukupno osam zajedničkih projekata. Za Ćirilom je ostalo i osam apologetskih rasprava u kojima je branio hrišćansku veru od uticaja muslimana i Jevreja, a koje je napisao dok je boravio kod Hazara. Ćirilo je preveo i ispovest o “pravoj veri” - odnosno Načela vere.

                U jednom grčkom manastiru na planini Liban pronađen je rukopis Slovenskog evanđeoskog lekcionara iz XI veka - delove Biblije na glagoljici.[44] Veruje se da je to prepis delova prve slovenske Biblije u prevodu Ćirila i Metodija. Ovaj rukopis je kasnije iskorišćen za prvu proveru prvoga Novoga zaveta na srpskom jeziku.

                U vreme nastajanja ovih prevoda poznat je samo mali broj episkopija po Srbiji, više ih je bilo u Dalmaciji i crnogorskom primorju.

“U Beogradu na Dunavu (episcopatus Belogradensis), sedeo je 878. godine episkop Sergije... a u Braničevu, 879. godine episkop moravski Agaton. Prevodilački rad slovenskih sveštenika, potpomognut od bugarskog dvora, ubrzo je počeo snažno da utiče daleko van zemaljskih granica; karakteristično je da je najviše očuvanih prepisa izvršeno ili u Srbiji ili u Rusiji.” [45]

                4.1.3. Metodijevi učenici

                Po povratku iz Moravske u Bugarsku 885. godine, Metodijevi učenici Gorazd, Naum, Sava, Angelarije i Kliment doneli su crkvene knjige i prevode. Neki od njih želeli su da pomognu ponovnu evangelizaciju Balkana sa namerom da se hrišćanstvo na ovim prostorima još više učvrsti kada se u crkvi propoveda na jeziku koji je bio blizak narodnom. To je bila namera i vizantinskoga cara, koji je južne Slovene želeo da odvoji od uticaja Rima. Srbija se nalazila na međi Istoka i Zapada, i povremeno je dolazilo do kolebanja u vezi priklanjanja istočnoj ili zapadnoj crkvi. Međutim, ubrzo je došlo do odluke.                Kada su Metodijevi učenici došli u Srbiju, veruje se da su doneli prevod čitave Biblije.[46] Narod je mogao da sluša i razume Božiju Reč.

                Kada je 1019. godine osnovana Ohridska arhiepiskopija, tadašnja Srbija pada pod veći vizantinski uticaj. Osnovano je šest episkopija: Niš, Braničevo, Beograd, Sremska Mitrovica, Prizren, Lipljan i Ras. U svim ovim episkopijama služili su sveštenici grčkoga porekla. Veliki raskol, koji se odigrao 1054. godine između Rima i Konstantinopolja, kada su se uzajamno anatemisali rimski papa i carigradski patrijarh, u naše krajeve nije doneo nikakve promene jer je osnivanjem Ohridske arhiepiskopije 35 godina ranije, pravi rascep već učinjen. Ne prihvatajući vizantinsku crkvenu vlast na Balkanu i u skladu sa šizmom (raskolom), rimski papa je 1089. godine Dubrovniku dodelio rang i prava arhiepiskopije i dodelio mu srpske zemlje: Zahumlje, Srbiju i Travuniju, gradove Budvu, Bar i Ulcinj.

                Još od IX i X veka, Srbi u Rasu formiraju centar nove Srbije kojim vladaju veliki župani. U vreme jakih borbi Vizantije i Bugarske za preuzimanje sveukupne vlasti nad pravoslavnim svetom i gradnje veličanstvene crkve Svete Sofije u Konstantinopolju kao simbola te buduće pobede, Raška episkopija je bila podređena čas jednoj, čas drugoj strani. Ali, srpska državna samosvest je jačala tako da je sredinom XII veka Srbija već imala sve elemente državnosti.[47] Samostalnost jednoga naroda tada se izgrađivala i jačanjem sopstvenoga jezika, kulture i civilizacije a Srbi su, u to vreme, već imali razvijenu prevodilačku i prepisivačku književnost.

4.2. NAJSTARIJI RUKOPISI NA SRPSKOM JEZIKU

                Sudbina rukopisne srpske književnosti je tragična iz mnogo razloga. Prvo veliko uništenje su učinili Vizantinci, u želji da spasu svoje carstvo od propadanja, krajem XII veka, a posle njih Turci u osvajačkom nadiranju. Od XVII veka učeni ljudi i sveštenici pokušavaju da zaštite ove spomenike od propadanja, ali uspeh je polovičan.

“Tako se za poslednjih trista godina više no ikada ranije raznelo iz jugoslovenskih krajeva ili uništilo mnogo ćiriličkih rukopisnih knjiga i dokumenata.” [48]

                U XIX veku razni slavisti i istraživači su razneli mnoštvo rukopisa koji se danas mogu pronaći u Parizu, Beču, Vatikanu, Minhenu, Budimpešti, Moskvi, Sankt Petersburgu, Sofiji itd. Tokom Prvog svetskog rata, a naročito 1915. godine mnoštvo dokumenata su odneli Nemci i Austrougari. Paljevina Narodne biblioteke 6. aprila 1941. godine i kasnija okupacija je sa naših područja odnela sledeću četvrtinu ukupno poznatih rukopisa. Razaranje tkiva i prošlosti jednoga naroda raznošenjem njegovog pamćenja je nastavljeno. O kakvom je značaju reč neka posluži i sledeći podatak. U prethodnom SSSR-u, po popisu iz 1965. godine, od 1493 rukopisna dokumenta u njihovom posedu iz perioda od XI do XIV veka, preko tri stotine rukopisa je srpskih.

                Rat 1991. godine udaljio je još oko 450 rukopisa od naroda čijoj baštini pripadaju jer se sada nalaze u muzejima drugih država, tako da nam je danas ostalo još oko 1.500 rukopisa i fragmenata koji su razbijeni u mnoštvo zbirki, izložbi, legata, arhiva i čije detaljno popisivanje i utvrđivanje još nije učinjeno.

                Na osnovu danas poznatih podataka najstariji pisani književni spomenik na srpskom jeziku uopšte je jedan zapis iz 1114. godine, izvezen na epitrahilju[49] pronađenom u manastiru Banji kod Kotora.[50]

                Osnov rane srednjevekovne srpske književnosti čine prevodi biblijskih tekstova iz X i XI veka, rodoslovi vladara po srpskim zemljama i crkvene knjige.

                4.2.1. Marijinsko jevanđelje

                Marijinsko jevanđelje je jedan od najstarijih prevoda četvoroevanđelja sa grčkog na staroslovenski jezik, i predstavlja najstarije poznato evanđelje-četvoroevanđelje koje se može smatrati i srpskim, a ne samo staroslovenskim (za koje se veruje da je najstarije očuvano delo pisane srpske književnosti). Pisano je krajem X ili početkom XI veka na jugu Srbije, na granici sa Makedonijom. To je rukopisna knjiga na staroslovenskom jeziku ali se može smatrati da je srpske redakcije (staroslovenski jezik koji se govorio na teritoriji Srbije), pisana glagoljicom. Rađena je na uštavljenoj životinjskoj koži - pergamenu, koji je bio veoma skup. Kao i mnogi drugi spomenici naše pismenosti i duhovnosti, ovo evanđelje je odneto u Rusiju, jer ga je u XIX veku pronašao jedan ruski slavist u manastiru Sv. Marije (otud Marijinsko) na Atosu, na Svetoj Gori. Tako se danas 172 lista nalaze u Državnoj biblioteci u Moskvi. Još dva naknadno pronađena lista odneta su u Beč. Marijinsko evanđelje spada u takozvanu carigradsku redakciju novozavetnog biblijskog teksta (Lukijanova redakcija).[51] U odnosu na principe prevođenja koje smo ranije naveli, može se reći da je ovo četvoroevanđelje prevođeno sa izvornog jezika na kojem je pisan Novi zavet, da je dobro poznavan jezik na koji se prevodi, ali da postoji sumnja u potpunu tačnost teksta prevoda u odnosu na izvorni tekst. Ipak, namera prevodioca i prepisivača nije bila da se bave tekstualnim kriticizmom Novoga zaveta. Verovatno da je to razlog zašto potpunoj tačnosti prevoda nije bila posvećivana veća pažnja, mada je svaki napor činjen da se sačuva Božija Reč onakva kakva jeste.

“ Ruka koja piše truli i nestaje kao prah, a pisanje, ako su i gruba slova, ali Božija su, i zauvek ostaju.” [52]

                4.2.2. Savina knjiga

                Savina knjiga je staroslovenski evanđelistar pisan ćirilicom na pergamentu, ali se veruje da je prepis sa glagoljice. Nastao je u XI veku, u severoistočnoj Bugarskoj a napisao-prepisao ju je pop Sava (“pop Sava psal”). Od ovoga dokumenta sačuvano je samo 129 listova iz srednjeg dela rukopisa. I ovaj dokument je pronađen u XIX veku i nalazi se u Rusiji, u arhivu Narodne biblioteke u Moskvi.

@

                Međutim, vek mnogih rukopisnih knjiga i prevoda iz tog perioda je bio kratak.

“Misli se da su glagoljske i ćiriličke knjige iz centralnih jugoslovenskih oblasti koje su pisane u toku X, XI i XII veka nestale krajem razdoblja vizantijske reokupacije Balkana, poslednjih decenija XII veka u planskoj i oštroj akciji pogrčivanja - uništavanjem slovenske pismenosti.”[53]

                Iz tog perioda ostalo je sačuvano ukupno desetak staroslovenskih glagoljskih i ćiriličnih tekstova. Tek iz poslednjih godina XII veka sa područja srpskih zemalja sačuvani su neki rukopisi srpske redakcije, a među njima su najpoznatiji Miroslavljevo jevanđelje (verovatno nastalo 1185. godine) i Vukanovo jevanđelje (nastalo oko 1197-1199. godine).

                4.2.3. Miroslavljevo jevanđelje

"Biblijski tekstovi odigrali su presudnu ulogu ne samo u evangelizaciji srpskoga naroda nego i u formiranju estetike, poetike i čitavog pogleda na umetnost kod Srba"[54]

                Najstarije delo domaće književnosti, spomenik crkvenoslovenske književnosti srpske recenzije, Miroslavljevo jevanđelje, imalo je burnu istoriju. Nastalo je negde u periodu od 1185-1190 godine, a pisano je za potrebe Miroslava, brata Nemanjinog, sina Zavidinog i župana (kneza) zahumskog od 1171-1197. godine. Tokom XIX veka ovo jevanđelje našlo se na Svetoj Gori. Ruski vladika Porfirije Uspenski je, boraveći u Hilandaru, imao u rukama ovo jevanđelje i istrgao je 165. stranicu, pa je poneo sa sobom u Rusiju. Zbog ogromnog značaja koje je ovo otkriće imalo, ta jedna stranica je 1873. godine objavljena u knjizi, a 1874. godine prikazana je na Kijevskoj arheološkoj izložbi. Tada je stranicu video srpski ministar Stojan Novaković koji je zabeležio i snimio, a po povratku u Beograd objavio i nazvao rukopis: Miroslavljevo jevanđelje. Tako nastaje velika zainteresovanost za ovaj dokument-spomenik. Kralju Aleksandru Obrenoviću poklonili su, 1896. godine, dobro očuvani primerak-folijant svetogorski monasi. Već 1897. godine objavljeno je fototipsko izdanje u Beču, u tri stotine primeraka. Po ubistvu kralja Aleksandra 1903. godine Miroslavljevo jevanđelje nestaje. U Nišu je 1915. godine pronađeno ponovo, predato regentu Aleksandru koji ga je ostavio u kraljevskoj riznici. Sada se čuva u Narodnom muzeju u Beogradu, pod inventarskim brojem 1536. U Beogradu se nalazi 180 stranica, a istrgnuta stranica nalazi se u Javnoj publičnoj biblioteci u Sankt Petersburgu, u Rusiji.

                Tekst je pisan na belom pergamenu (životinjskoj koži) u dva stupca. Najveći deo teksta ispisao je anonimni pisar koga su ranije nazivali Varsameleon, pošto je grčka reč na kraju teksta pogrešno protumačena i prevedena, a koja znači balzamovo ulje. Drugi pisar, za koga se pretpostavlja da je napisao sam poslednje tri stranice i da je uradio jedan deo minijatura zvao se Gligorije dijak[55] (pisar ili đakon). Gligorije je bio svetovno lice i pretpostavlja se da je bio profesionalni svetovni prepisivač duhovnih knjiga.

"Ja grešni Gligorije dijak, nedostojni nareći se dijak, ukrasih ovo jevanđelje zlatom knezu velikoslovnome Miroslavu, sinu Zavidinu. A mene, Gospode, ne zaboravi grešnoga, no sačuvaj me sebi..." - zapis Gligorija dijaka na poslednjoj stranici jevanđelja kneza Miroslava (pre 1190. godine)[56]

                Treba primetiti da je knjiga ispisana, a inicijali i ornamenti oslikani sa takvom sigurnošću, da se može pretpostaviti da su to radili po naruybini, kao i da su pisali i oslikavali i druge knjige a ne samo evanđelja. Prepisivača je bilo više i veruje se da su svoja dela stvarali u Bijelom Polju, koji je bio utvrđeni grad kneza Miroslava, pri crkvi Sv. Petra (ima veoma neobičan šestougaoni osnov) koja se smatra jednom od najstarijih crkvi na našim prostorima uopšte. Pri crkvi je postojao skriptorijum u kome su se pisale razne povelje, pisma a verovatno i prepisivale knjige, po ugledu na ranije, već postojeće.

                 Naučnici i istraživači se slažu da je Miroslavljevo jevanđelje verovatno, umetnički najlepša knjiga srpske književnosti. U svakom slučaju, možemo samo da zamislimo kakvi su bili učitelji Gligorija dijaka i njegovih bezimenih saradnika (ili prethodnika), i kakva su bila njihova dela i prepisi.

                Iako je ova knjiga najstariji ćirilični spomenik na srpskom jeziku zanimljivo je primetiti da upotrebljeno pismo sadrži već dominantine odlike srpskoga pisma, odnosno da je veoma razvijeno i zrelo. Razlikuje se od ruskog, bugarskog i makedonskog pisma toga vremena i odgovara razvoju srpskoga glasovnoga sistema. Može se, stoga, pretpostaviti da su postojala i druga, ranija, evanđelja na srpskom jeziku ali da do danas nisu sačuvana, ili da još uvek nisu pronađena. Tako je Miroslavljevim jevanđeljem formirana i "rana srpskoslovenska ortografija" koja se u nauci o jeziku naziva "zetsko-humskom ortografijom".[57]

"Kada je... prvi Srbin prepisivač starih sveštenih knjiga, jamačno u nekom manastiru radeći, uzeo pri prepisivanju popravljati jezik tih knjiga i unositi u njega osobine svoga maternjega jezika; to je momenat kada se srpska književnost rodila"[58]

                4.2.3.1. Puni Aprakos

                Miroslavljevo jevanđelje je puno izborno evanđelje i predstavlja deo punog Aprakosa. Puni Aprakos je službenocrkveni izraz koji predstavlja novozavetni tekst raspoređen u "začela"[59] koja se čitaju na crkvenim bogosluženjima tokom čitave godine, u sve dane i praznike. Puni Aprakos se sastoji od sva četiri evanđelja (punog izbornog evanđelja - kao što je Miroslavljevo, i apostola - odnosno, Dela apostolskih i svih poslanica apostolskih, zaključno sa Poslanicom Jevrejima). Prvi krug čitanja traje od Vaskrsa do Pedesetnice, a drugi krug od Pedesetnice do Posta. Pretpostavlja se da je puni Aprakos nastao u Rusiji, početkom jedanaestog veka i da je došao u srpske krajeve krajem dvanaestog veka.

                Puni Aprakos predstavlja drugu stepenicu u razvoju prevoda biblijskog novozavetnog teksta sa grčkog izvornika, jer mu prethodi tzv. Izborno jevanđelje odnosno Aprakos (izabran ali nepotpuni tekst sva četiri evanđelja, jer su čitanja samo od ponedeljka do petka). Međutim, ne postoje sačuvana Izborna jevanđelja starija od Miroslavljevog (najpoznatija Izborna jevanđelja na srpskom jeziku su nekadašnji spis Narodne biblioteke broj 213, iz XIII veka - koji se sada nalazi u Dablinu, u Irskoj, spis Srpske akademije nauka i umetnosti broj 2, iz XIV veka i jedan rukopis iz zbirke Sevastjanova broj 1.447 - koji se sada nalazi u Državnoj biblioteci u Moskvi, iz XVI veka).

                4.2.3.2. Raspored i sadržaj čitanja

                Raspored i sadržaj čitanja po Miroslavljevom jevanđelju je sledeći:

1. Čitanja u vreme Pashe:

                Pasha                                                       Jovan 1, 1-17

                Prvi ponedeljak po Pashi         Jovan 1, 18-28

                Prvi utorak po Pashi                                Luka 24, 12-35

                Prva sreda po Pashi                  Jovan 1, 35-51

                Prvi četvrtak po Pashi             Jovan 3, 1-15

                Prvi petak po Pashi                 Jovan 2, 12-22

                Prva subota po Pashi                                Jovan 3, 22-33

                Druga nedelja po Pashi                             Jovan 20, 19-31

                Drugi ponedeljak po Pashi        Jovan 2, 1-11

                Drugi utorak po Pashi                              Jovan 3, 16-21

                itd.

2. Čitanja po Pedesetnici:

                Prvi utorak po Pedesetnici                       Matej 4, 25; 5,1-12

                Prva sreda po Pedesetnici                         Matej 5, 20-30

                Prvi četvrtak po Pedesetnici    Matej 5, 31-41

                itd.

                Miroslavljevo jevanđelje predstavlja starosrpsku redakciju ćirilometodijevskog jevanđelja.

"U sklopu toga od posebnog je značaja leksika, u kojoj se u mnogim pojedinostima nisu dosledno održavala rešenja prvobitnog prevoda, nego su tražena drukčija, usled čega je došlo do mnogobrojnih leksičkih razlika... Upoređenja su pokazala da samo Miroslavljevo jevanđelje spada u konzervativniju grupu spomenika, u kojoj su srazmerno malo došle do izražaja leksičke inovacije."[60]

                Miroslavljevo jevanđelje predstavlja veliko svedočanstvo o književnoj delatnosti srpskoga naroda u XII veku. Na osnovu njegovog izgleda i načina izrade, vidi se da su gradovi u Raškoj i Humu bili sedišta trgovine, upravljanja, ali i umetničkog i književnog rada. Može se zaključiti da su prepisivači - pisari bili u stanju da oslikaju tekst inicijalima i ornamentima.

@

                Stare srpske knjige su bile lepe, okovane u srebru i zlatu, pisane krupnim čitkim kaligrafski ispisanim slovima, ukrašavane ornamentima, inicijalima i zastavicama, ponekad i minijaturama. Zato je razumljivo što su raznete po Evropi i što ih više ima sačuvanih u evropskim prestonicama nego u zemlji nastanka. Drugo evanđelje po vremenu nastanka, Vukanovo, nalazi se u Sankt Petersburgu. U Londonu u Britanskom muzeju nalazi se evanđelje iz 1355. godine sa portretom mitropolita Jakova, zatim u Sankt Petersburgu u Državnoj javnoj biblioteci nalazi se i četvorojevanđelje koje je, početkom XV veka, uradio slikar Radoslav. Psaltir Đurđa Brankovića, koji je najlepše i najbogatije opremljen minijaturama, danas se nalazi u Državoj biblioteci u Minhenu, u Nemačkoj,[61] itd.

                Razvoj srpskoga jezika je umnogome bio uslovljen prevođenjem i citiranjem Svetoga pisma. Za prepise se koristilo najbolje što se imalo: zlato, kobalt, pergamentna hartija, prepisivači su bili majstori svoga zanata, a rukopis je potom okivan u srebro i zlato, neretko i u drago kamenje. Sam čin prepisivanja je trajao godinama, a na jednom tekstu je radilo više ljudi. Tako su se sticale rukopisne knjige koje su predstavljale pravo blago. Poznat je podatak da je porodica slabo poznatog i ne mnogo značajnog kralja Vladislava 1281. godine imala čak trideset rukopisnih knjiga. Među njima je bilo nekoliko evanđelja u teškim kožnim koricama, okovanih u srebro. Takve knjige su se nazivale tabule (tabulae). Na naslovnim stranicama su se nalazili mali reljefi i bile su ukrašene dragim kamenjem.[62]  Kada je ovaj kralj imao takva blaga možemo se zapitati kakve su biblioteke bile drugih srpskih kraljeva i careva? Kraljica Jelena Anžujska, udovica Uroša Prvog je čak organizovala prepisivanje na dvoru, a tako proizvedene knjige je kasnije poklanjala. Korice njenih knjiga su izrađivane u Kotoru, kod zlatara, i imale su Hristov lik u srebru i zlatu.

                Evanđelja su već spolja, davala utisak svete knjige koja se čuvala i gledala sa poštovanjem. Na jednom evanđelju, koje je pripadalo županu Desi, sinu kralja Vladislava, u zlatu je bio urađen reljef raspeća. Despotica Jelena (ćerka ćesara Voihne, gospodara grčke oblasti Drama, koja se posle smrti svoga muža despota Uglješe Mrnjavčevića, zamonašila u dvadeset prvoj godini i postala čuvena monahinja Jefimija) je bila naručilac Psaltira, bez koga nijedna plemićka porodica nije bila. Pretpostavlja se da je despot Stefan Lazarević, i sam pisac, u vreme svog despotstva u ranom XV veku (od 1402. godine), posedovao biblioteku sa više desetina knjiga. U njoj su se nalazila jevanđelja ukrašena minijaturama, psaltiri okovani i ukrašeni, Lestvica Jovana Lestvičnika, Tumačenje jevanđelja od Teofilakta, Svetska hronika od Jovana Zonare, O budućim vremenima od Lava Mudrog, Tumačenje knjige o Jovu od Olimpijadora Aleksandrijskog, Šestodnev Jovana Zlatoustog itd. Despot je 1418. godine dao da se prepišu Jevanđelje i četiri starozavetne knjige o carevima. Na tome je radio učeni monah Dositej. Kasnije je Dositej prepisivao (i prevodio) Mojsijevo Petoknjižje. Knjigu Isusa Navina, Knjigu o Sudijama i ponovo Četiri knjige o carevima - otprilike celu prvu polovinu Staroga zaveta. Konstantin Filozof je u XV veku posebnu pažnju posvećivao tumačenju Pesme nad pesmama, koju je napisao Teodor Kriski, pa je zato preveo na srpski jezik. Ipak, i pored sve lepote i značaja kojeg je srpska prevodilačka i prepisivačka književnost imala u prva tri veka srednjeg veka, tužna je i jadna sudbina mnogih srpskih rukopisa.

                O lepoti srednjevekovnih rukopisnih knjiga svedoči i sudbina tzv. "Pariskog četvoroevanđelja", koje je nastalo negde u vreme vladavine Kraljevića Marka. Danas se nalazi u Francuskoj, gde krasi Parisku nacionalnu bibilioteku. Prepisivač ovog evanđelja zvao se Ravul (drugo njegovo poznato delo danas se nalazi u Istorijskom muzeju u Moskvi, treće je izgorelo u našoj Narodnoj biblioteci 6. aprila 1941. godine).

                U Francuskoj takođe, u Remsu, već se vekovima kao velika svetinja čuva jedan slovenski rukopis - jevanđelistar na pergamenu iz XIII-XIV veka, čiji je jedan deo napisan ćirilicom a drugi glagoljicom. Ovaj rukopis je prepis nekog još starijeg dokumenta koji je sadržavao elemente srpskoga jezika. Zanimljivost vezana za ovaj jevanđelistar je da se veruje da su se na njemu, prilikom krunisanja, zaklela dva francuska kralja, Luj XIII i Luj XIV. Zato je dobio naziv Sveti tekst (Texte du sacre).

                U Srbiji, u srednjem veku, mnoštvo podignutih manastira imalo je naročit značaj i za procvat srpske književnosti i, svakako, umetnosti. Te vladarske zadužbine bile su mesta na kojima su monasi razvijali pisanu i prepisivačku tradiciju. Središta naše književnosti u tom dobu bila su u Mileševi, Peći, Dečanima, Lesnovu, Žiči, Studenici, Ravanici... Tako nam je ostao zapis iz prevoda Okajanog Dositeja iz 1416. godine, gde on objašnjava razloge zašto je prevodio Knjige o carevima i Knjige dnevnika: "Ova četiri carstva knjige prevedoh s grčkih knjiga na srpski blagočastivome i hristoljubivome i samodršcu Srbljima, gospodinu mojem despotu Stefanu (Lazareviću)... a prevede se ova knjiga u leto 6924 u dane bogočuvanoga... despota Stefana... pisa se ova knjiga u potkrilju gore Prozraka blizu hrama prečiste Bogorodice što je na LJubostinji." Zanimljiv je i komentar inoka Isaije iz 1371. godine:

"Budući da se mnogi pre mnogo vremena i godina i po različnim mestima nađoše u slovenskom našem narodu da prevode božanstvene spise od mnogopremudrog i veštog, veoma skupog jelinskog jezika u naš jezik... Jer grčki jezik jedno od Boga od isprva vešt i prostran bi, a drugo i od različnih posle mnogog vremena ljubitelja mudrosti (filozofa) izukrašen bi. A naš slovenski jezik od Boga dobro bi stvoren, jer sve što stvori Bog je veoma dobro, no lišenjem ljubavi za učenjem slova (spisa) častoljubivih muževa veštine kao ona je ne udostoji se."[63]

                Međutim, prepisivači nisu bili samo monasi. NJih je bila oko trećina. Ostali su bili laici, dijaci i parohijski sveštenici - svetovnjaci. Teško je pronaći neki manastir u kome nije postojala prepisivačka ili prevodilačka delatnost. Manastir Manasija je za vreme despota Stefana Lazarevića postao središte čuvene resavske prepisivačke škole, gde su monasi prevodili i prepisivanjem umnožavali knjige unoseći u njih manje jezičke reforme koje je uveo Konstantin Filozof.[64] Ipak, tek od početka XIII veka, iz vremena posle osnivanja manastira Hilandara na Svetoj Gori i posle organizovanja rada na pismenosti u njemu, nastaje niz rukopisnih knjiga koje su sačuvane. U to doba dolazi i do književne aktivnosti sv. Save u Studenici od 1208-1215. godine. Kasnije se u Žiči formira važno mesto za razvoj pismenosti i književnosti. Ali, ni manastirska zaštita nije uvek mogla da sačuva rukopise. Studenički rukopisi su spaljeni u vreme ugušivanja Prvog srpskoga ustanka 1813. godine. Iz prevelikog straha od nevernika, jedan kaluđer je "spalio studeničke rukopise u isposnici više manastira i time naneo neprocenjivu štetu..." [65]

4.2.4. Psaltiri

"Psaltir je od svih biblijskih knjiga najviše uticao na stil srpskih, kao i ostalih slovenskih pisaca." [66]

                Knjige su bile omiljene a biblioteke nisu imali samo kraljevi i carevi i crkveni velikodostojnici, dvorovi i manastiri, već i manje poznati imućni plemići i bogati građani. Tako je vladar-sevastokrator ohridski Branko Mladenović, otac Vuka Brankovića, imao Psaltir sa tumčenjima, koji je za njega napisao Jovan Bogoslov 1346. godine u mestu Borč (rukopis je danas u Pragu).

                Psaltir je knjiga koja sadrži sve psalme iz Svetoga pisma. Prvi psaltir na slovenske jezike preveli su Ćirilo i Metodije. Ovaj, najstariji poznati, srpski psaltir je sadržavao i tumačenja svakoga stiha ili polustiha. Po jeziku se zna da spada u noviju redakciju psaltira, što govori o mnogim drugim, ranijim.

                Psaltir je bio najčitanija biblijska knjiga u Srbiji toga doba.

"Pripadajući međunarodnoj religiji i međunarodnom društvu, naši srednjovekovni ljudi su imali i međunarodnu lektiru. U toj lektiri, koja je bila pretežno religiozne, filozofske i moralističke sadržine, prvo mesto je zauzimalo veliko delo svetske književnosti Stari i Novi zavet, - psalme Davidove su mnogi znali napamet." [67]

                Sveti Sava je, čak, sa grčkog preveo jedan "Ustav za držanje psaltira", u kome objašnjava kako je video takav psaltir na grčkom i poželeo da ga prevede. Sava upućuje onoga koji hoće da "drži ovaj psaltir"[68] da se psaltira ne ostavlja kada ga uzme, i da sve psalme i molitve treba da pročita za jedan dan i noć.

4.2.5. Navođenje Svetoga pisma u drugim delima

                Mnoge knjige koje su bile napisane ili prevedene u tom periodu, sadržavale su citate iz Svetoga pisma. Ovo navođenje je upotrebljavano u žitijima, poveljama, pohvalama i raznim drugim zapisima, što govori da su autori već imali prepise i verzije prevoda Svetoga pisma na srpskom jeziku, na raspolaganju. U rukopisima do XVII veka, u delima sv. Save, Stefana Prvovenčanog, Domentijana, Teodosija, Danila, episkopa Marka, Grigorija Camblaka, Konstantina Filozofa, popa Peje i Pajsija, ima 2.030 citata iz Svetoga pisma i dva navoda iz apokrifnih knjiga.

"...više od 1/3 (720) uzeto je iz Davidovih psalama. Posle psalama najviše su upotrebljavana jevanđelja (568, i to Matej 311, Jovan 130, Luka 99, Marko 29). Na treće mesto dolaze po broju upotrebe poslanice apostola Pavla (246, i to najviše Poslanica Rimljanima 48...). Tako samo Psalmi, Jevanđelja i Pavlove poslanice čine 3/4 svih citata u svim delima naše stare književnosti." [69]

                Kako su prepisi i popravke evanđelja uticali na srpski jezik, možemo da vidimo na primeru Vukanovog jevanđelja.

                4.2.6. Vukanovo jevanđelje

                Pošto je Nemanja napustio vladarski presto, on je državu podelio tako što je srednjem sinu Stefanu Nemanji udelio više zvanje velikog župana a starijem Vukanu (Vlkanu) niže zvanje velikog kneza. Treći sin, Rastko, zamonašio se i uzeo ime Sava. Stefan i Vukan su se borili međusobno oko toga ko će da nasledi čitavu državu i u ratovanju koristili nastojanja rimokatoličke crkve da dominira srpskim prostorom. Rimokatolički uticaj je tada još uvek bilo veliki, naročito kada se zna da je Nemanja bio kršten po katoličkom obredu kao dete. Ponovo se krstio po pravoslavnom obredu kada je imao trideset godina.[70] Papa Inoćentije III (1198-1216) je bio Vukanov rođak preko žene. Tako Vukan 1199. godine u Baru održava oblasni rimokatolički crkveni sabor. Braća su ratovala za prevlast. Treći brat, monah Sava dolazi 1208. godine da izmiri braću nad očevim moštima. Sa druge strane, Stefan Nemanja želi da mu rimski papa udeli krunu. Pošto je oterao svoju prvu ženu vizantinsku princezu, Stefan Nemanja se ženi Venecijankom, iz duždevske porodice Dandolo, i pomoću tog braka i novog prijateljstva sa Venecijom, konačno dobija papsku kraljevsku krunu, 1217. godine. Četiri godine kasnije, pošto je srpska crkva dobila autokefalnost, prvi arhiepiskop Sava I ga kruniše za srpskoga kralja.

                Osim državničkih poslova, braća su se bavila i književnom delatnošću. Prema tekstovima i književnoj kulturi Stefana Prvovenčanog može da se zaključi da je veoma dobro poznavao Sveto pismo, a naročito tekstove careva Davida i Solomona, mada je dobro poznavao i evanđeliste.[71]

                U razmatranju značaja koje je Sveto pismo imalo na srpsku književnost i umetnost, možemo da obratimo pažnju na tzv. minijaturno slikarstvo u srpskim knjigama. Najlepša zaglavlja sa motivom raja sačuvana su na poznatom srpskom evanđelju iz Britanskog muzeja, za koje se veruje da je nastalo 1354. godine. U njemu se nalaze nacrtane skoro sve pojedinosti koje Stefan Prvovenčani navodi u svojim tekstualnim opisima zemaljskog raja: drveće, ptice, lišće i cveće. Ove pojedinosti se pojavljuju na zaglavljima srpskoga "londonskog" evanđelja, na početku Evanđelja po Marku, zatim i na početku Luke. Istorija je zapamtila i ime umetnika, autora ovih minijatura: rasoder Kalist.[72]

                Stefan je naručio da mu se izradi evanđelje, koje je prepisivao starac Simeon, tako da je poznato i kao "Simeonovo jevanđelje". Međutim, kako je u toj fazi borbe za presto pobedio Vukan, a evanđelje se upravo dovršavalo, izgleda da je Vukan naredio da se preda njemu, pa je Simeon takvu posvetu napisao, pod kojim imenom je i danas poznato. "Evanđelije Vukana Nemanjića"[73] se danas nalazi u Publičnoj biblioteci u Sankt Petersburgu. Ovo evanđelje je jedan od veoma značajnih srpskih spomenika.[74] Na njemu je najviše radio starac Simeon koji ga je i ukrasio, ali se mogu raspoznati rukopisi još četiri pisara. Prepisano je u gradu Rastu (Raškoj).

                Vukanovo jevanđelje ima 189 stranica, a dve nedostaju. Zastavice i inicijalna slova imaju mnogo zajedničkog sa Savinom knjigom. Kroz tekst se vidi očigledan pokušaj da se jezik obnovi i modernizuje, ali se sa tim nije uspelo do kraja. Na osnovu izgleda slova i provere prevoda u odnosu na grčki original, može se reći da se srpski jezik tada veoma brzo razvija, a uz jezik i pismo. Ima oko 1.500 mesta na kojima se Vukanovo jevanđelje razlikuje od starih (Marijinskog, Savine knjige, itd...), a preko 600 mesta na kojima se Vukanovo jevanđelje (jezički) ne slaže ni sa jednim drugim.

"...već u staroruskom Jurjevskom evanđelju iz početka XII stoljeća dolazi više od trideset riječi Vukanova evanđelja kojih nema ni u jednom staroslovenskom evanđelju." [75]

                Nove reči uzimane su iz narodnog jezika - živog jezika.

                Vukanovo jevanđelje je modernijeg jezika od Miroslavljevog (koje spada pod humsku književnost), i već predstavlja tradiciju raške književnosti. Nauka će tek imati prilike da istraži ovo blago, i da utvrdi kako je Vukanovo jevanđelje uticalo na razvoj srpskoga jezika, kao i na ostale staroslovenske jezike.

                4.2.7. Apokrifi[76]

                Tokom X, XI i XII veka, na teritorijama pod srpskom vlašću, prevode se mnoge grčke knjige. Osim biblijskih tekstova i crkveno-službenih knjiga, dolazi do prevođenja romana i putopisa, kao i do prevoda apokrifnih knjiga. Publiku su veoma zanimali tekstovi koji su obrađivali teme kao što su Evina priča o raju: "Knjiga o Adamu",  zatim razgovor o dušama od kojih jedne idu u raj, a druge u pakao, a koji se vodi između Avraama i arhanđela Mihajla: "Knjiga o Avramu", zatim "Viđenje proroka Isaije" gde se opisuje buduće rođenje i stradanje Hristovo, zatim "Viđenje apostola Pavla", pa "Viđenje Bogorodičino", "Jakovljevo protojevanđelje", itd...

                Zanimljivo je da su bogumili (babuni, patareni) imali uticaja na srpsku prevodilačku književnost. Jedan od najpoznatijih, prezviter Vasilije - poznat još i kao pop Dragolj, ostavio je za sobom čitav zbornik apokrifnih knjiga.

                Bogumili su se bunili protiv crkvene jerarhije i protiv nasilja, a u ime "evanđeoskog ravenstva" (jednakosti). Prema njihovoj nauci svi su ljudi braća, a među braćom ne može da bude sirotinje. Među njima vlada jednakost, bratstvo i sloboda. Muškarci i žene su bili ravnopravni. Krstili su se molitvom, postom i polaganjem na glavu Jovanovog evanđelja. Postoje dokumenti prema kojima su mnogi od njih znali čitavo evanđelje napamet. Ovu zemlju su smatrali za đavolsku, pa su zato oklevali da imaju decu, a verovali su da je pravi život tek na onom svetu. Bogumili su odbacivali Stari zavet (osim Psalama). Nisu prihvatali Mojsija i ostale proroke.

"Pored izučavanja kanonskih knjiga bogumili su izučavali i prevodili apokrifne crkvene knjige, koje su u X, XI i XII veku bile u najvećem poštovanju, pa ih i prevodili na ondašnji srpski književni jezik."[77]

                O nastanku i sudbini bogumila na našim prostorima mnogo je pisano, ali se još uvek malo zna. Međutim, vredi zabeležiti jedno viđenje dr Luja Bakotića (jugoslovenskog diplomate u Vatikanu, pisca i jednog od prevodilaca Svetoga pisma u XX veku) koji, u svojoj knjizi "Srbi u Dalmaciji" objavljenoj 1938. godine, kaže:

"Kao što je poznato u Bosni i Hercegovini pređoše u muslimansku veru većinom raniji bogumili, koji nisu bili ništa drugo do pravoslavni protestanti, koji su iz pravoslavlja prešli bogumilstvu."[78]

                Kako se država Stefana Nemanje razračunavala sa bogumilima, oni su proganjani, ubijani, imanja su im oduzimana i poklanjana crkvi, a knjige su spaljivane. Tako su apokrifne knjige, uglavnom brzo, bile uništene. Izbegavši progone u Bugarskoj i Srbiji, bogumili su utočište našli u tadašnjoj Bosni u kojoj je vladar ban Kulin takođe bio bogumil. U Sinodiku pravoslavlja bogumili-babuni se proklinju:

"Zli jeretici, trikleti babuni, koji se lažno nazivaju hrišćanima, i koji se rugaju našoj pravoj veri, izostavljajući iz svetih knjiga reči i preokrećući na zloverje, i koji se otkidaju od svete i pravoslavne crkve, i koji se rugaju svetome i časnome krstu, i koji se rugaju svetim ikonama i ne klanjaju im se - da budu prokleti."[79]

                U našoj književnosti pojavljivale su se sledeće apokrifne knjige:[80]

Apokaliptične knjige

1. Knjiga Enohova (II vek pre Hrista), kod nas mlađa verzija iz I veka sa hrišćanskim dodacima poznatija i kao "Slovenski Enoh";

2. Knjiga Varuhova (II vek), prevod sa grčkog;

3. Knjiga Avramova (iz I veka);

Legende - novele:

1. Legenda o Adamu (iz I veka), postojala je kraća i duža verzija;

2. Mučeništvo Jeremijino (jevrejska knjiga sa hrišćanskim dodacima);

3. Viđenje Isaijino (iz III veka pre Hrista, sa grčkog);

Novozavetni apokrifi:

1. Prvo (proto) jevanđelje Jakovljevo (iz II veka)

2. Jevanđelje mladenstva (o Isusovoj mladosti)

3. Jevanđelje Nikodimovo

4. Legenda o Avgaru (iz III veka)

5. Apokrifna dela

6. Viđenje sv. Pavla

7. Viđenje bogorodičino

8. Drugi dolazak Hristov, itd.

                Sveti Sava je u Nomokanonu (Zakonopravilu, Krmčiji)  naveo Atanasijev popis kanonskih knjiga i druge popise, kako bi sprečio upotrebu apokrifnih rukopisa. Krmčijom su položeni temelji crkveno-zakonske organizacije svojine, ličnih prava, uređenja života u manastirima i dr. u Srbiji.

"Sveti Sava je osnivač onih intimnih odnosa između pravoslavne crkve i Nemanjićke države, koji su se održali sve do kraja nacionalne samostalnosti, pa su produženi i posle ovoga u odanosti crkve nacionalnim idealima i u identifikovanju srpstva sa pravoslavljem, koje počinje tako još sa Savom."[81]