5.  SRBI I ŠTAMPANJE SVETOGA PISMA

"U biblijskoj i ranohrišćanskoj poetici produženoj u vizantijskoj i srpskoj srednjevekovnoj literaturi, osnovno i najveće čudo božanskog Otkrivenja jeste bezrezervna ljubav Božija javljena svetu i čoveku u Hristu, kao istinski novo otkrivenje, kao novi odnos i savez Boga i čoveka."[82]

                Polovinom XV veka Johanes Gutemberg je počeo da štampa knjige, a u svom Turskom kalendaru iz 1454. godine, u kojem govori o padu Carigrada u turske ruke 1453. godine, spomenuo je i Srbe. Kotoranin Andrija Paltašić je u Veneciji 1476. godine odštampao svoju prvu knjigu od ukupno 38. Knjige koje su se štampale u XV veku zovu se inkunabule. Krajem tog XV veka, 1493. godine, ćiriličnu štampariju otvara gospodar Crne Gore Đurađ Crnojević na Cetinju, a štampar se zvao Makarije. To je druga štamparija na ćirilici, po vremenu nastanka, ikada osnovana. Prva je otvorena u Poljskoj, u Krakovu samo dve godine ranije. Već 1495. godine na Cetinju se štampa Psaltir, a 1496. godine štamparija prestaje sa radom.

                U periodu od 1494. godine do 1638. godine, odnosno u periodu od 143 godine, koliko je trajao prvi period štamparstva na srpskom jeziku, radilo je nekoliko štamparija: Cetinjska - Crnojevićka, Venecijanska vojvode Božidara Vukovića i njegovog sina Vićenca, Venecijanska Zagurovićeva, Rujanska, Goraždanska, Gračanička, Mileševska, Mrkšinačka, Skadarska. Posle ovog perioda i gašenja prvih štamparija, ponovo dolazi do pojave prepisivanja i rukopisne književnosti, koja će trajati sve do 1741. godine, kada je objavljena knjiga "Stematografija" Hristifora Žefarovića.

                5.1. Štampanje Psaltira

                U prvom periodu štamparstva pojavila se 41 knjiga, od kojih su četiri ponovljena izdanja. Od svih tih knjiga samo četiri su četvorojevanđelja, zatim je urađeno desetak Psaltira, a ostalo su crkveno-službene knjige i molitvenici. Obzirom na popularnost i značaj koji je pridavan psaltirima u srednjem veku, nije neobično što je toliko puta štampan i preštampavan. Pogledajmo pregled štampanja Psaltira na srpskoslovenskom jeziku:

                1. Cetinjski                                              1495. godine

(Sačuvani primerak nalazi se u Zavodu za zaštitu spomenika kulture Srbije, ima 348 listova)

                2. Božidara Vukovića                               1520. godine u Veneciji

(Ovaj Psaltir sa posledovanjem štampan je u dva dela. Sam Psaltir je urađen 1519. godine a dodatak - posledovanje - sledeće 1520. godine. Čuva se u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti, nepotpun, nedostaju tri lista)

3. Goraždanski                                         1521. godine

(Izrađen u štampariji Božidara Goraždanina, ne postoji sačuvan čitav primerak, trebalo bi da ima 352 (?) strane)

4. Mileševski                                            1544. godine

(Nalazi se u zbirci Rad. M. Grujića, ima 350 stranica, nedostaju četiri)

5. Vićenca Vukovića                 1546. godine u Veneciji                                                            (drugo izdanje iz 1520. g.)

(Nalazi se u Muzeju primenjene umetnosti u Beogradu, sačuvan u potpunosti, ima 308 stranica)

6. Mileševski                                            1557. godine

(U naučnim krugovima postoji rasprava da li je ovaj Psaltir urađen na osnovu prethodnog Mileševskog Psaltira iz 1544. godine, ili na osnovu Cetinjskog iz 1494. godine. Nalazi se u zbirci Rad. M. Grujića, nedostaju listovi)

                7. Vićenca Vukovića                 1561. godine u Veneciji                                                                            (treće izdanje iz 1520. g.)

(Nalazi se u Univerzitetskoj biblioteci u Beogradu, ima 279 listova, od kojih je šest listova dodato u rukopisu, nekoliko listova je sasvim oštećeno)

8. Jerolima Zogurovića[83]          1569. godine u Veneciji

(Nalazi se u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti, ima 252 stranice, nedostaje osam stranica)

                9. Bartolomea Ginamia            1638. godine u Veneciji                                                                            (drugo izdanje iz 1569. g.)

                (Nalazi se u zbirci Rad. M. Grujića, nepotpun)

10. Nepoznati Psaltir               XVI vek (?)

(Sačuvan samo jedan list, u privatnoj zbirci u Beogradu)[84]

                Prema jednom dokumentu, Vićenco Vuković je prodavao štampane srpske psaltire. Pronađen je račun na 200 Psaltira i spis o još 200 neuvezanih Psaltira. Vićenco je imao trgovačke ortake Dubrovčane, koji su u XV i XVI veku veoma mnogo trgovali sa srpskim zemljama. Knjigama su trgovali u Dubrovniku, Beogradu, Vidinu i Nikopolju, i to na sanduke. Za Bartolomea Ginamia postoji podatak da je u Veneciji imao stovarište štampanih knjiga, koje je kasnije prodavao.

                Isto tako, u Dubrovniku je postojala štamparija u kojoj su već 1502. godine imali kalupe za ćirilska slova, ali ta štamparija nije nikada proradila. Deset godina kasnije, dubrovački meštar Fran Ratković-Micalović je finansirao štampanje Molitvenika na narodnom jeziku i na ćirilici 1512. godine u Veneciji (u Mlecima) u štampariji Đorđa Ruskonija, za Srbe katoličke veroispovesti.

                5.2. Štampanje četvoroevanđelja

                5.2.1. Četvorojevanđelje Crnojevićko (izgubljeno)

                Ovo četvorojevanđelje je izgubljeno. Pretpostavlja se da je štampano u crnojevićkoj štampariji na Cetinju 1494/5. godine. O njemu znamo samo na osnovu jednog spisa iz 1548. godine gde se navodi da je izvesni prezviter Vuk u Buđanovcima u Sremu (blizu Beograda) prepisao četvorojevanđelje i o tome je sačinio zapis[85]. U naučnim krugovima postoji nedoumica da li je ova knjiga ikada postojala, ali kako i ostala tri četvorojevanđelja štampana u istom periodu liče jedno na drugo, postoji mogućnost da se ona posredno ili neposredno oslanjaju na crnojevićki tekst.

                5.2.2. Rujansko četvorojevanđelje

                Ovo četvorojevanđelje je najstarija štampana knjiga na teritoriji Srbije, i veruje se da potiče iz 1537. godine. Štampar je bio monah Teodosije. Iako se danas više ne zna tačno mesto ovoga manastira, pretpostavlja se da je Rujno bilo u blizini Užica, u oblasti koja se od 1980. godine nalazi pod veštačkim jezerom iz koga se Užice snabdeva vodom. Jedini poznati ceo primerak četvorojevanđelja sa 300 listova nalazi se u Narodnom muzeju u Pragu, u Šafarikovoj zbirci; drugi, manje oštećen, sa 296 listova čuva se u Sankt Petersburgu (ovaj primerak je, sa još jedanaest drugih knjiga, biblioteci prodao Vuk Karayić). Primerak koji se nalazio kod nas uništen je 6. aprila 1941. godine u Narodnoj biblioteci. Danas u zemlji imamo samo jedan odlomak od 92 stranice, koji se čuva u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti.

                Tragično je da u našoj zemlji ne postoji čak ni filmovana kopija u boji ove najstarije srpske štampane-otisnute knjige (postoji crno-bela), jer češke vlasti ne dozvoljavaju osvetljavanje svog primerka. Snimak u boji je važan jer je knjiga štampana u crnoj i crvenoj boji, a na dve stranice u tekstu pojavljuje se i zelena.

                Vuk Karayić je 1857. godine, povodom ove knjige, napisao: "Za mene je, a i za sve Srbe u današnjoj kneževini Srbiji, najznatnije je ono Jevanđelije, što je štampano u Rujnu, u nahiji užičkoj"[86]. Ipak ga to nije sprečilo da, kada je bio u finansijskoj krizi, jedan primerak te retke i dragocene knjige proda, uz mnoge druge rukopise koje je nudio i prodavao berlinskoj Dvorskoj biblioteci, bečkoj Biblioteci, petrogradskoj Carskoj publičnoj biblioteci, biblioteci u Odesi, itd. Smatra se da je za rublje i talire, koje je dobio prodajom  srbulja (starih srpskih rukopisa i knjiga) te, 1858. godine, Vuk kupovao zemlju u Tršiću. Tako je 7. marta spisak od petnaestak rukopisa i knjiga nudio u Petrogradu, a već 10. maja on nudi nekoliko knjiga i rukopisa u Berlinu. Nemcima su knjige bile skupe, ali na cenu su pristali Rusi...

                Kada se 1987. godine navršilo 450 godina od štampanja Rujanskog četvorojevanđelja, prvi put je široj javnosti kod nas ponuđeno fototipsko izdanje, koje će služiti daljim proučavanjima ovog neprocenjivo dragocenog spomenika srpske književnosti, jezika i religioznosti.

"Trudio sam se o ovome ja grešni, ubogi umom, a bogati grehom, i Hristu sluga, monah Teodosije. O ovome molim se braćo vama, ili vi koji budete čitali, ili preštampavali, ispravljajte, a ne kunite, zaradi Boga i svoje duše, jer ovo nije pisao Duh sveti, ni anđeo, već čovek malouman i slabomoćan, i šta više sam. Slava svršitelju Bogu, Amin."[87]

                5.2.3. Beogradsko četvorojevanđelje

                Beogradska štamparija je 1522. godine objavila ovo Četvorojevanđelje kao jedinu knjigu koja je iz te štamparije izašla, i koja predstavlja prvu knjigu štampanu u Beogradu. Priprema slova i kaligrafija bili su visokog kvaliteta. Vlasnik štamparije bio je knez Radiša Dmitrović, a posle njegove smrti berberin i trgovac Trojan Gundulić, iz poznate dubrovačke porodice Gundulić. U Gundulićevoj zaostavštini su pronađene i druge štampane knjige, pa se pretpostavlja da je rad na štampi i prodaja knjiga bila unosan posao[88]. Štampar je bio jeromonah Mardarije iz Mrkšine crkve, koji je kasnije štampao i Mrkšinačko jevanđelje.

                Knjiga je velikog formata i ima 212 stranica. Nalazi se u posedu Univerzitetske biblioteke u Beogradu. Smatra se da je tekst evanđelja koja su štampana nastao kao transkripcija tzv. Makarijevog bugarsko-slovenskog jevanđelja iz 1512. godine. Ova knjiga tek čeka na svoje fototipsko izdanje, kako bi se time omogućila dalja izučavanja, a bez oštećivanja originala koji treba sačuvati.

                5.2.4. Mrkšinačko četvorojevanđelje

                Ovo je poslednje Četvorojevanđelje koje je štampano u prvom periodu, nastalo je 1562. godine i predstavlja ponovljeno izdanje Beogradskog. Na njemu je radio jeromonah Mardarije. Sadrži manje promene i popravke u obliku i izgledu slova i ilustracija.

                Ne zna se mesto gde se nalazio Mrkšinački manastir-crkva, odnosno štamparija. Pretpostavlja se da je bila negde u predelu Kosjerića. Mardarije je iz Beograda preneo drvorezne ploče i slova i pokušao da im poboljša izgled daljim dubljenjem i obradom. Knjiga ima 211 strana velikog formata. Čuva se u Narodnoj biblioteci Srbije i čeka na svoje fototipsko izdanje.

@

                Prvi period štamparstva u Srbiji trajao je nepun vek i po. Štamparije u zemlji osnivane su pri manastirima, a štampari su bili monasi. Ni za jednog od njih se ne zna gde je izučio štamparski zanat. Rad je zavisio od manastirskih sredstava i nije bilo prave mogućnosti da zaživi preduzeće, kao što je to bilo moguće u Mlecima, koji su organizovali distribuciju i prodaju štampanih knjiga po Srbiji. U procesu štampanja korišćena su drvena slova, što predstavlja raniju fazu u razvoju štamparstva, dok su se u to vreme u zapadnoj Evropi već uveliko koristila izlivena olovna slova. Naši štampari su mukotrpno i dugotrajno radili, a bez prave podrške, i sa njihovim odustajanjem, odlaskom ili smrću, gasile su se i štamparije. Sve su radile relativno kratko, jedino su u Mileševskoj štampariji i u Mrkšinoj crkvi štampane po dve knjige.

                Osim toga, u XV i XVI veku turski sultani su stalno uvodili nove poreze i namete, a tada napuštene crkve i manastiri su prodavani i od njih (od građevinskog materijala) podizane su yamije, bezistani i saraji. Tako postoji zapis da je Mehmed paša Sokolović, tada turski veliki vezir, naredio da se u Beogradu 1568. godine sruše tri srpske crkve i jedna sinagoga, koje su bile napuštene jer više nisu mogle da plaćaju namete.[89] Ovo nije u skladu sa uvreženim pozitivnim shvatanjem o poznatom turskom velikanu našega porekla, koji je svoga brata Makarija postavio za patrijarha srpske crkve u Peći. Tada, za razliku od crkava i manastira, Patrijaršiji nisu podizani porezi, a turska vlast je garantovala prihode patrijarha. Verovatno da, za uzvrat, Makarije nije hteo da se suprotstavlja turskoj vlasti oko pitanja rušenja mnogih srpskih crkava i manastira, što je bilo jako izraženo u čitavom tom periodu. Sa druge strane, opet, postoje mnogi zapisi koji govore o graditeljstvu i zidanju novih crkava i o formiranju novih parohija, u isto vreme. Očigledno je da je Makarije morao da vodi naročitu politiku, koja je pretpostavljala nemale ustupke, a kako bi uspeo da realizuje one projekte za koje je smatrao da su od veće važnosti po očuvanje crkve.

                Pretpostavlja se da je, pod tim uslovima, prestala da postoji i Mrkšina crkva, manastir Rujno i drugi.

"I, avaj, oci i bratija, kako da vam ispričam tada na hrišćane ljutu skrb i bezakono nasilje i teške namete od bezakonih i trikletih Turaka i svetim i božestvenim crkvama satiranje i zapušćivanje, a još više u srpskoj zemlji velikim lavrama, što su hristijanska gospoda gradila, kako i na mnogim bezakonici načiniše svoje yamije i trikleta kapišta svoja besovska..."[90]

                Kako je od 1647. godine do kraja XVIII veka prestalo štampanje srbulja, Srbi su se služili ruskim crkvenim knjigama. Prema srpskim originalima, u Rusiji su 1693. godine naštampane crkvene knjige, i potom rasturene po tadašnjim crkvama u Srbiji. Ove knjige su brzo istisle i sasvim zamenile stare knjige srpske redakcije...[91]

                O tome je Vuk Stefanović Karayić zapisao sledeće:

"Pošto Turci sa svijem obladaju našijem zemljama i narodom, manastire poharaju... onda prestane štampanje knjiga u našijem krajevima. U tom Rusi navale štampati crkvene knjige po preinačenom slovenskom jeziku, koje narod naš, ne imajući svojijeh, stane kupovati i učiti se novome crkvenom jeziku." - Primeri srpsko-slovenskog jezika[92]